Na warunki materialnego środowiska pracy mają wpływ następujące czynniki:
– fizyczne, np. hałas drgania, mikroklimat;
– chemiczne, np. toksyczne, drażniące, uczulające;
– biologiczne, np. mikroorganizmy roślinne i zwierzęce.
Temperatura w środowisku pracy stanowi o mikroklimacie gorącym lub zimnym zaliczanym do jednego z podstawowych fizycznych czynników ryzyka w środowisku pracy. Należy podkreślić, że wszelkie pomieszczenia, w których są usytuowane stanowiska pracy powinny być zabezpieczone przed nie kontrolowaną emisją ciepła oraz przed napływem zimnego powietrza z zewnątrz (§ 31 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm., dalej r.o.b.h.p.). W pomieszczeniach pracy na warunki temperaturowe składa się wiele czynników decydujących o naszym komforcie termicznym, m.in.: bilans ciepła i wilgotności, kierunek obiegu powietrza oraz właściwa jego wymiana, uzależniona od funkcji pomieszczeń. Podstawą zachowania właściwych parametrów powietrza w pomieszczeniach pracy, tj.: temperatury, prędkości przepływu, wilgotności oraz czystości powietrza jest m.in. właściwe zastosowanie wentylacji, np. zapewniającej minimalną recyrkulację powietrza na poziomie nie mniejszym niż 10% ogólnej ilości wymienianego świeżego powietrza, jak powinno to mieć miejsce w przypadku wymagań dotyczących zastosowania wentylacji mechanicznej (§ 38 r.o.b.h.p.). Wentylacja pomieszczeń nie powinna powodować przeciągów, wyziębienia lub przegrzewania, a ponadto strumień powietrza, np. z wentylacji nawiewnej nie może być skierowany bezpośrednio na stanowiska pracy. Zapewnienie właściwej temperatury może się wiązać z dodatkowymi obowiązkami ze strony pracodawcy, np. co do stosowania środków zmniejszających natężenie rozprzestrzeniania się hałasu i drgań spowodowanych pracą urządzeń wentylacyjnych (§ 37 r.o.b.h.p.).
Regulacje prawne odnoszące się do temperatur w środowisku pracy dosyć precyzyjnie odnoszą się do kwestii temperatury minimalnej, gdzie jednoznacznie wskazano, że w pomieszczeniach pracy należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy, mając na uwadze metody pracy i wysiłek fizyczny niezbędny do jej wykonania, jednak nie niższą niż 14°C, chyba że nie jest to możliwe ze względu na wymogi technologiczne (np. chłodnie) - § 30 r.o.b.h.p. Z kolei wykonywanie lekkiej pracy fizycznej, przykładowo praca w pomieszczeniach biurowych, nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia w pomieszczeniach temperatury nie niższej niż 18°C (§ 30 r.o.b.h.p.), właściwego poziomu wilgotności powietrza nie przekraczającej 40%, wentylacji pomieszczeń pracy, gdzie wymiana powietrza jest odpowiednia ze względu na ich funkcje użytkowe.
Niespełnienie wymogu zapewnienia minimalnej temperatury w pomieszczeniu pracy, ze względu na wymogi technologicznie lub charakter pracy, jak ma to miejsce w przypadku świadczenia pracy na zewnątrz, zobowiązuje pracodawcę do wprowadzenia dodatkowych przerw w pracy, doboru odpowiedniej odzieży i obuwia roboczego dla pracowników dostosowanego do rodzaju wykonywanej pracy, a także zapewnienie posiłków regeneracyjnych.
Powyższe unormowania określające dość czytelnie dla przeciętnego odbiorcy, wymagania temperaturowe w stopniach Celsjusza w zakresie najniższej dopuszczalnej temperatury nie znalazły swojego odzwierciedlenia w odniesieniu do maksymalnej dopuszczalnej temperatury w pomieszczeniach pracy. Ustawodawca wskazał na bezwzględny zakaz pracy pracowników młodocianych w pomieszczeniach, w których temperatura przekracza +30°C, a wilgotność względna powietrza 65%. W tym przypadku dopuszczalną najwyższą temperaturę określono w stopniach Celsjusza. Ponadto pracownik młodociany nie może również świadczyć pracy w mikroklimacie zimnym, gdy temperatura spada poniżej +14°C, a także przy wilgotności względnej wyższej niż 65% (załącznik nr 1, II, 3 pkt 11 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac, Dz. U. Nr 200, poz. 2047 z późn. zm.).
Jednak już w przypadku pracowników młodocianych, którzy ukończyli 17 rok życia, pracujących w mikroklimacie gorącym do wartości 26°C wskaźnika obciążenia termicznego WBGT, możliwe jest wykonywanie pracy do 3 godzin na dobę, pod warunkiem zachowania norm wydatku energetycznego. Warunki mikroklimatu gorącego najczęściej występują w pomieszczeniach, gdzie znajdują się urządzenia podwyższające temperaturę, np. w hutnictwie, zakładach gastronomicznych, itp. W tym przypadku ustawodawca posłużył się wyznaczeniem stopnia obciążenia termicznego działającego na człowieka podczas pracy, opartego na wskaźniku Wet Bulb Globe Temperature, czyli WGBT (§ 32 pkt 3 r.o.b.h.p. - wymagania dotyczące parametrów powietrza w pomieszczeniach pracy określają m.in. polskie normy. Wskaźnik WGBT został szczegółowo opisany w polskiej normie PN-N/85-08011), ustalającym stopień obciążenia cieplnego (termicznego) ustroju człowieka w środowisku gorącym. Chociaż wskaźnik jest określany w stopniach Celsjusza, to nie jest to tożsame z określeniem dopuszczalnej temperatury, np. 35°C. WGBT nie jest jednoznaczne z temperaturą w pomieszczeniu o wartości 35°C. Wynika to z faktu, że wskaźnik ujmuje szerzej zarówno obciążenie cieplne organizmu, tj. wysoką temperaturę powietrza, jak również, przepływ powietrza, jego wilgotność, czy rodzaj stosowanej przez pracownika odzieży ochronnej. Oznacza to, że wskaźnik WGBT dokładnie przybliża wymagania termalne organizmu, stanowiąc podstawę rzetelnej oceny ryzyka związanego z pracą w mikroklimacie gorącym kolejno w oparciu o ogólną ocenę warunków termicznych środowiska pracy, pomiar wydatku energetycznego i izolacyjności cieplnej odzieży ochronnej.
Odzież ochronna często jest źródłem obciążenia cieplnego jej użytkownika, gdyż może utrudniać wymianę ciepła oraz pary wodnej między ciałem i otoczeniem. Najkrócej ujmując zachodzi zależność, gdzie zwiększenie intensywności prac powoduje obniżenie dopuszczalnego wskaźnika WGBT. Należy podkreślić, że organizm ludzki powinien mieć czas na zaaklimatyzowanie się w środowisku pracy zimnym czy gorącym, co powinno nastąpić po około 7 dniach świadczenia pracy w tych warunkach, a wtedy dopuszczalny WGBT dla osoby niezaaklimatyzowanej wykonującej lekką pracę wynosi 29°C, a przy bardzo ciężkiej pracy nawet do 18 °C. W nieco wyższej temperaturze, w granicach 1 do 2 stopni, mogą natomiast pracować osoby już zaaklimatyzowane w środowisku gorącym.
Poza pracownikami młodocianymi przepisy prawa pracy objęły szczególną ochroną kobiety w ciąży i w okresie karmienia (załącznik, II. Prace w mikroklimacie zimnym, gorącym i zmiennym rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet Dz. U. Nr 114, poz. 545 z późn. zm., dalej r.w.u.k.). Kobietom wzbroniona jest praca w warunkach, w których wskaźnik PMV (Predicted Mean Vote) określany zgodnie z Polską Normą PN-85/N-08013, jest większy od 1,5 oraz gdy występują nagłe zmiany temperatury powietrza w zakresie przekraczającym 15°C (załącznik r.w.u.k.). Wskazany w tej regulacji wskaźnik PMV oparty jest na równowadze cieplnej ciała ludzkiego. Zalecane jest by warunki komfortu termicznego odpowiadały wskaźnikowi PMV w zakresie: -0,5 – przy niskim poziomie metabolizmu, np. prace chałupnicze temperatura optymalna to zimą 20-22° C, latem 23–26° C, wilgotność względna latem na poziomie 40–55%;
– przy średnim poziomie metabolizmu, np. prace porządkowe, tynkowanie temperatura optymalna to zimą 18-20° C, latem 20–23°C, wilgotność względna latem na poziomie 40–60%;
– przy wysokim poziomie metabolizmu, np. ręczne przemieszczanie ciężkich przedmiotów, temperatura optymalna zimą to 15-18° C, latem 18–21°C, wilgotność względna latem na poziomie 40–60%.
Powyższa regulacja nie uwzględniała jednak indywidualnych różnic w odczuwaniu i reagowaniu na warunki środowiska termicznego. Dopiero kolejna norma (PN-EN ISO 7730: 2006 (U)) zwróciła uwagę na indywidualne określenie wartości wynikającej z różnicy pomiędzy rzeczywistą ilością ciepła oddawaną przez człowieka do otoczenia, a optymalną ilością ciepła, która zostałaby oddana przez organizm w warunkach komfortu termicznego na kolejnym poziomie aktywności, co pozwoliło zresztą precyzyjnie określić poziom aktywności przy pomocy wskaźnika PMV (I. Sudoł-Szopińska, A. Chojnicka: Komfort termiczny w pomieszczeniach biurowych w aspekcie norm, Bezpieczeństwo Pracy 2007, nr 6, s. 16-17, http://www.ciop.pl/24151).
Ustawodawca precyzyjnie, co do kręgu odbiorców, uwzględnił negatywne dla organizmu przesłanki wykonywania pracy w podwyższonej temperaturze mając na uwadze fakt zwiększonego wydalania wody i utraty kalorii nakładając na pracodawców obowiązek dostarczenia odpowiednich napojów. Zgodnie z przepisami § 112 r.o.b.h.p. pracodawca ma obowiązek dostarczyć pracownikom wodę zdatną do picia, wyłącznie z zaworów czerpalnych (§ 113 r.o.b.h.p.) usytuowanych nie dalej niż 75 m od stanowisk pracy.
Jeżeli pracodawca nie może dostarczyć wody nadającej się do spożycia, tj. spełniającej wymogi higieniczno-sanitarne zobowiązany jest zapewnić pracownikom napoje, których ilość, rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i potrzeb fizjologicznych organizmu. Świadczenie pracy w warunkach szczególnie uciążliwych, czyli takich gdzie pracach wykonywana jest w pomieszczeniach zamkniętych przy temperaturze ponad 28oC lub na otwartej przestrzeni przy przekroczeniu 25oC, nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia pracownikom zarówno wody nadającej się do picia, jak również napoi zimnych, wzbogaconych witaminami, solami mineralnymi zaspokajającymi ich potrzeby w ciągu całej zmiany roboczej (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów, Dz. U. Nr 60, poz. 279). Omawiane w tym artykule obowiązki pracodawcy wymagają dokładnego rozróżnienia pojęć wykonywania prac w podwyższonej temperaturze:
– w warunkach gorącego mikroklimatu, który ustala się w oparciu o wspomniany już wskaźnik obciążenia termicznego WBGT i wartość tempa metabolizmu,
– w warunkach szczególnie niebezpiecznych.
Wśród prac szczególnie niebezpiecznych (dział IV Procesy pracy, rozdział 6 r.o.b.h.p.) należy w szczególności wymienić następujące ich rodzaje:
1. roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez zatrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części,
2. prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych,
3. prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych,
4. prace na wysokości.
Konsekwencjami wykonywania pracy w podwyższonej temperaturze jest przede wszystkim: obniżenie sprawności psychofizycznej, co jest niezwykle istotne przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych. W warunkach podwyższonej temperatury powietrza, to na pracodawcy ciąży obowiązek oceny możliwości bezpiecznego wykonywania pracy z punktu widzenia sprawności psychofizycznej pracownika. Nie zapewnienie przez podmioty organizujące tego rodzaju prace, np. odpowiednich napojów chłodzących, może stać się przyczyną wypadków przy pracy, za które mogą ponosić odpowiedzialność pracodawcy w związku z dopuszczaniem pracowników do pracy w warunkach naruszeń przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.
Fakt świadczenia pracy w środowisku gdzie następuje przekroczenie norm temperaturowych stanowi „bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracownika i innych osób”. Dlatego też szczególnie tam gdzie praca wymaga się od pracownika wysokiej efektywności psychoruchowej i zdolności manualnej, tj. praca w warunkach szczególnych, praca wykonywana przez operatorów maszyn, czy osoby wykonujące prace przy użyciu ostrych przedmiotów czy narzędzi, powinna być wykonywana w warunkach zapewniających pracownikom komfort termiczny. Wynika to z treści art. 207 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p., który stanowi, że to pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, a także powinien organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy w oparciu o zdolności psychofizyczne pracowników w warunkach podwyższonej temperatury. Ponadto również pracownik, wykonujący pracę szczególnie niebezpieczną, powinien ocenić swoją zdolność psychofizyczną do wykonywania danej pracy. Zgodnie z art. 210 k.p., jeżeli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy stwarzając bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzi, a taki może stanowić przekroczenie norm temperaturowych i obniżenie sprawności psychofizycznej, pracownik ma prawo, a wręcz obowiązek powstrzymać się od wykonywania pracy szczególnie niebezpiecznej, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Za czas takiego powstrzymania się od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Nie oznacza to jednak, że pracownik może opuścić zakład pracy, poza sytuacjami gdzie obowiązkiem pracownika jest ratowanie ludzkiego życia lub mienia.
W przypadku wystąpienia przekroczeń norm temperaturowych w pierwszej kolejności należy powiadomić pracodawcę, przełożonego lub o ile działa, Społecznego Inspektora Pracy. Należy też podkreślić, że pracodawca, nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności, jest obowiązany do wykonania badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia w środowisku pracy (§ 5 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, Dz. U. Nr 73, poz. 645).
W przypadku wątpliwość można zwrócić się pisemnie do pracodawcy z prośbą o udostępnienie wyników przeprowadzonych badań lub zasugerować ponowne ich przeprowadzenie. W przypadku braku jakiejkolwiek reakcji ze strony pracodawcy, czy kierownictwa należy pisemnie, za potwierdzeniem złożenia, poinformować o zaistniałym stanie faktycznym wskazującym na nieprawidłowości w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeżeli pomimo podjętych działań nie ma reakcji ze strony pracodawcy należy zawiadomić Państwową Inspekcję Pracy. Należy pamiętać, że w przypadku sporu co do wielkości temperatury na stanowisku pracy to na pracodawcy ciąży obowiązek udokumentowania, że praca była wykonywana w warunkach optymalnych temperaturowo. Należy zaznaczyć, że zapewnienie przez pracodawcę podwładnym komfortu termicznego, zwiększa ich koncentrację, poprawia ich wydajność oraz zmniejsza lub całkowicie eliminuje ryzyko wystąpienia wypadku przy pracy, co niejednokrotnie podkreśla Główny Inspektor Pracy w swoich apelach do pracodawców.